«Οταν ο συγγραφέας επισκέπτεται το φίλτατο νησί τον Σεπτέμβρη του 1895 είναι ήδη 43 ετών, μέσα στην πλήρωση που χαρίζει η ωριμότης της ηλικίας. Κοντά στην ανέγγιχτη, την παρθενική τότε φύση της ιδιαίτερης πατρίδας, δίπλα σε φίλους και πατριώτες αγαπημένους, γεμάτος υγεία και ομορφιά, ειρηνεμένος, αφήνει λεύτερες τις αισθήσεις του να ρουφήξουν τους χυμούς της γλυκύπικρης μαγείας…». Ετσι προλογίζει ο βαθύρριζος διανοούμενος Μυκονιάτης Παναγιώτης Κουσαθανάς την έκδοση «Εις την νήσον. Οδοιπορικό στη Μύκονο του 1895» του Σπυρίδωνος Παγανέλη (1852-1933). Πρόκειται για μία έκδοση-κόσμημα που ρίχνει μια αφηγηματικά δημοσιογραφική ματιά στην ανεμόεσσα 120 χρόνια πριν, τότε που η Μύκονος –σε πλήρη «ενότητα» με τη Δήλο– φιλοξενούσε περισσότερους αρχαιολόγους (και αρχαιοκάπηλους) παρά… τουρίστες.
Ο Σπυρίδων Παγανέλης επισκέφθηκε την «πεφιλημένην, γόησσαν νήσον» και δημοσίευσε σε συνέχειες, στη στήλη «Μικρά Επιφυλλίς» της «Εστίας», το «μεταξύ ονείρου και εγρηγόρσεως» οδοιπορικό του στη μητρίδα του Μύκονο. Οι εννέα συνέχειες, από 27/1 έως 5/2 του 1896, «είναι ένα αξιοπρόσεκτο κείμενο εξαιρετικής καλλιέπειας, αξιοθαύμαστης γλωσσικής ευστοχίας και ακρίβειας, γεμάτο ειλικρινές συναίσθημα, λυρισμό και αγάπη για τη φύση», λέει ο Παναγιώτης Κουσαθανάς.
Και, πράγματι, ο Σπυρίδων Παγανέλης, ο διάσημος στην εποχή του δημοσιογράφος και συγγραφέας, βουλευτής Κυκλάδων, πρόξενος στη Φιλιππούπολη και έφορος της Εθνικής Βιβλιοθήκης, αυτός ο αυστηρός με τον εκδημοτικισμό της γλώσσας και τα νέα ήθη που έφερε η αυγή του 20ού αιώνα, αυτός ο ρομαντικός κυνικός περιγράφει μια Μύκονο «απ’ αλλού φερμένη». Ο Αρμενιστής και η Μονή Τουρλιανής, οι φάροι και τα παρθένα μονοπάτια, το πτωχοκομείο και γηροκομείο («ερείπια του χρόνου, ερείπια των συμφορών») και οι τάφοι, τα Τρία Πηγάδια και το Καμινάκι, «ένθα η νεότης και η κομψότης της πόλεως ηθροίζετο, έφλεγε και εφλέγετο», η Σκάρπα ή Κάστρο ή Μικρή Βενετία, η Χώρα, το Νιοχώρι και η Ανωμερά, οι αγροτικοί οικίσκοι «οίτινες, μεμονωμένοι ως είνε, καλούνται εν τη νήσω “χωριά”», όλα συνοψίζονται σε ένα ρεπορτάζ βγαλμένο, λες, από τα σωθικά της Μυκόνου. Λες και η νήσος αυτοβιογραφείται με τις αντιδράσεις των χωρικών όταν έβλεπαν συμπατριώτη διαβάτη στην απάτητη μυκονιάτικη ενδοχώρα («με συνεκίνει το εγκάρδιον των χωρικών προσφώνημα»), με τη χλωρίδα και την πανίδα («καθ’ οδόν απεθαύμαζον περίεργον γένος σαυρών [που] αποκαλούνται “κορκοδείλοι”») να στέκουν ενωμένες κάτω από τον ήλιο, «όστις, υπερήφανος διότι εφώτιζε το εγγύς λίκνον αυτού, εδιφρηλάτει φιλαρέσκως ύπερθεν, καταπέμπων επί την Δήλον και τας άλλας Κυκλάδας φιλοστοργώτερον το ακτινοΰφαντον βλέμμα από του σελαγίζοντος αυτού οφθαλμού».
Συν ποσίν, ο Σπυρίδων Παγανέλης αφήνει στην αιωνιότητα τη μικροϊστορία ενός ανέγγιχτου καταφυγίου, κι ας ήταν οι Κυκλάδες ανέκαθεν «φυγαδικαί νήσοι», παραθεριστικά νησιά. Είναι μία κυριολεκτικά πανοραμική άποψη της ανεμοέσσης: «Η Νάξος πυργούται προ ημών», «υπέτρεμον ασθενώς τα αμφιθεατρικά φώτα της Σύρου», «εξεπροσώπει εκείνη (σ.σ. η Δήλος), εν τη σμικρότητι αυτής, το ανέφικτον του παρελθόντος ύψος, τας ποιητικάς των μύθων χάριτας […] το βάθος της παρακμής». «Είναι εκπληκτικές οι αντοχές του νησιού όμως», λέει στην «Κ» ο Παναγιώτης Κουσαθανάς. «Παρά τα αρπακτικά που διέλυσαν το νησί και παρά τη λεηλασία που υπέστη, η Μύκονος διατηρεί τμήμα του έμψυχου και άψυχου υλικού που περιγράφει ο Παγανέλης. Φοβάμαι, όμως, ότι η ξενοδοχειακή μοίρα της Μυκόνου θα είναι και η μοιραία κατάληξη της χώρας μας».
Ο Σπυρίδων Παγανέλης, «συνεσταλμένος εντός του κοιτωνίσκου, με της νήσου τα ωραία όνειρα βαυκαλιζόμενος έτι, εις τας ακτάς και τους ορμίσκους αυτής πλανώμενος, τας αύρας του βορρά εισπνέων, εις το θέλγητρον της αναμνήσεως των εκεί φίλων εντρυφών» αφυπνίσθη «την πρωίαν εις Πειραιά».
Σπυρίδωνος Παγανέλη, «Εις την νήσον. Οδοιπορικό στη Μύκονο του 1895», επιμέλεια-πρόλογος-γλωσσάρι: Παναγιώτης Κουσαθανάς, εκδ. Ινδικτος. Βλ. επίσης: Παναγιώτης Κουσαθανάς, «Ασύνταχτα μένουν τα δύσκολα», εκδ. Ινδικτος. Σε αυτό το βιβλίο, ο συγγραφέας μιλάει για τη Μύκονο από το ’65 μέχρι σήμερα.
ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΕΚΔΟΣΗ
