Αν και οι περισσότερες συναλλαγές με ΑΤΜ αφορούν σε αναλήψεις, η μεγαλύτερη αξία ανά συναλλαγή βρίσκεται στις καταθέσεις μετρητών στα αυτόματα μηχανήματα. Μάλιστα, η μέση κατάθεση μετρητών στα ΑΤΜ είναι υπερδιπλάσια της μέσης ανάληψης, ενώ από το 2017 μέχρι σήμερα. Η συνολική αξία των καταθέσεων μετρητών μέσω ΑΤΜ έχει πενταπλασιαστεί, ενώ η αντίστοιχη των αναλήψεων παραμένει σχετικά σταθερή. Την ίδια στιγμή, οι τραπεζικές καταθέσεις αυξάνονται, ενώ το μετρητό σε κυκλοφορία μειώνεται.
Νέες καταναλωτικές συνήθειες, εξοικείωση με τα ΑΤΜ από τα capital controls και με τις ηλεκτρονικές συναλλαγές κατά την πανδημία, οι φουσκωμένοι λογαριασμοί λόγω ανατιμήσεων και η κυριαρχία του μετρητού στην ελληνική οικονομία είναι μερικές αιτίες που εξηγούν το φαινόμενο. Σε αυτές προστίθεται ο αριθμός και η γεωγραφική κατανομή των ΑΤΜ και των συναλλαγών που υποστηρίζουν καθώς περιορίζεται ο αριθμός των τραπεζικών καταστημάτων, σε συνδυασμό με την άνοδο των ηλεκτρονικών συναλλαγών. Η επιβάρυνση των νοικοκυριών φαίνεται και από τη μείωση της μέσης ανάληψης φέτος και από τις περισσότερες αγορές μέσω χρεωστικών μικρότερης αξίας.
Σύμφωνα με στοιχεία της Ελληνικής Ένωσης Τραπεζών (ΕΕΤ), στο πρώτο εξάμηνο του έτους, κατατέθηκαν μέσω ΑΤΜ συνολικά ποσά 9,3 δισ. ευρώ, όταν όλο το 2021 είχαν κατατεθεί 15,8 δισ. ευρώ. Κατά το πανδημικό έτος 2020, όταν παρατηρήθηκε και η αύξηση των τραπεζικών καταθέσεων, μέσω ΑΤΜ κατατέθηκαν 33 δισ. ευρώ, έναντι, ενδεικτικά, 3,6 δισ. ευρώ το 2017. Παράλληλα, παρατηρήθηκε εκτίναξη του αριθμού (πλήθος) συναλλαγών για καταθέσεις σε ΑΤΜ. Για παράδειγμα, από 9,6 εκατ. καταθέσεις (συναλλαγές) το 2017, ο αριθμός μόνο στο α’ εξάμηνο του 2022 ήταν διπλάσιος (18,8 εκατ. συναλλαγές), έναντι 33,1 εκατ. συναλλαγών το 2021 και 26,6 εκατ. συναλλαγών το 2020.
Έτσι, η μέση κατάθεση το α’ εξάμηνο του έτους ανήλθε στα 491 ευρώ, έναντι 477 ευρώ το 2021, 451 ευρώ το 2020 και 375 το 2017. Η συνολική αξία των καταθέσεων μετρητών στα ΑΤΜ από το 2017 μέχρι σήμερα δείχνει υπερδιπλασιασμό, σύμφωνα με στοιχεία της ΕΚΤ για την Ελλάδα.
Πέραν, όμως, από τις καταθέσεις μετρητών στα ΑΤΜ, στο πρώτο εξάμηνο του έτους πραγματοποιήθηκαν 3,2 εκατ. άλλες εγχρήματες συναλλαγές (πχ πληρωμές λογαριασμών), κατάθεση σε τρίτο λογαριασμό (πχ ενοίκιο) συνολικού ύψους 780 εκατ. ευρώ (248 ευρώ ανά συναλλαγή).
Αναλήψεις μετρητών
Από την άλλη πλευρά, οι αναλήψεις μετρητών από τα ΑΤΜ, στο πρώτο εξάμηνο πραγματοποιήθηκαν 98,8 εκατ. με συνολική αξία 22,2 δισ. ευρώ. Έτσι, η μέση ανάληψη μετρητών υπολογίζεται σε 225 ευρώ, δηλαδή ελαφρώς χαμηλότερα από τη μέση ανάληψη του 2021 (230 ευρώ) και υψηλότερα του 2020 (206 ευρώ) και του 2017 (170 ευρώ).
Συγκρίνοντας το μέσο ποσό ανάληψης με το μέσο ποσό κατάθεσης προκύπτει ότι σήμερα η μέση κατάθεση είναι υπερδιπλάσια του μέσου ποσού ανάληψης. Ωστόσο, ως προς τη δημοφιλία, το ΑΤΜ παραμένει κυρίαρχο στις αναλήψεις αν ληφθεί υπόψη ο συνολικός αριθμός και η συνολική αξία των αναλήψεων (σε σχέση με τις καταθέσεις). Όμως, τόσο ο αριθμός των καταθέσεων όσο και τα συνολικά ποσά έχουν σχεδόν πενταπλασιαστεί την τελευταία τετραετία.
10 κύριες τάσεις και αιτίες
Σύμφωνα με τραπεζικά στελέχη, οι κύριοι λόγοι που έχουν αναδείξει το ΑΤΜ ως νέο μέσο πληρωμής και κατάθεσης μετρητών είναι οι εξής:
Πρώτον, υπήρξε μεγάλη εξοικείωση με τα ΑΤΜ από τα capital control το 2015, των οποίων η πλήρης άρση έγινε τον Αύγουστο του 2019. Τα capital control επηρέασαν κυρίως τις αναλήψεις (για αυτό επιβλήθηκαν), ενώ στην πλευρά των καταθέσεων είχε ήδη κλονιστεί η εμπιστοσύνη.
Δεύτερον, επιστροφή μετρητών από την αγορά και τα “σεντούκια” στις τράπεζες. Αυτό έγινε οριακά εμφανές μετά το 2017, με πιο έντονα σημάδια από το 2019. Σε αυτό συνέβαλε η αποκατάσταση της εμπιστοσύνης προς το τραπεζικό σύστημα, η πανδημία, αλλά και η αύξηση των υποχρεώσεων των νοικοκυριών και επιχειρήσεων για πληρωμές λογαριασμών. Έτσι, σταδιακά ξεκίνησε η μείωση των μετρητών σε κυκλοφορία με παράλληλη αύξηση των υπολοίπων στους τραπεζικούς καταθετικούς λογαριασμούς. Ενδεικτικά, σύμφωνα με στοιχεία της Τράπεζας της Ελλάδος, το 2020, όταν ξεκίνησαν τα μέτρα στήριξης για την πανδημία και η αύξηση των καταθέσεων από τα lockdown, το νόμισμα σε κυκλοφορία υπολογίστηκε σε 22,6 δισ. ευρώ. Το 2021, με συνέχιση των μέτρων στήριξης αλλά και της αύξησης των τραπεζικών καταθέσεων, το νόμισμα σε κυκλοφορία μειώθηκε σε 20,2 δισ. ευρώ. Στο πρώτο εξάμηνο του 2022 σημείωσε νέα πτώση στα 18,8 δισ. ευρώ.
Τρίτον, οι αυξημένοι λογαριασμοί κυρίως της ενέργειας. Αυτό φαίνεται και από τις ηλεκτρονικές συναλλαγές. Σύμφωνα με στοιχεία της ΔΙΑΣ Διατραπεζικά Συστήματα, με την ανάπτυξη των ηλεκτρονικών συναλλαγών IRIS, οι πληρωμές με μετρητά σε καταστήματα έπεσαν κατά 54% στο πεντάμηνο του 2022 σε σχέση με το 2020. Οι ηλεκτρονικές πληρωμές (πάγιες εντολές) για ενέργεια αυξήθηκαν κατά 25%, αλλά η αξία τους κατά 63%. Τα στοιχεία αυτά δείχνουν και τη μείωση των μετρητών από την αγορά και την αύξηση των ηλεκτρονικών δικτύων αλλά και τους αυξημένους λογαριασμούς λόγω των ανατιμήσεων. Η επιβάρυνση των νοικοκυριών μπορεί να εξηγεί τη μικρή μείωση της μέσης αξίας ανάληψης το 2022 (225 ευρώ από 230 ευρώ το 2021), σε συνδυασμό με τις περισσότερες αγορές μέσω χρεωστικών καρτών μικρής αξίας.
Τέταρτον, η αύξηση των καταθέσεων και γενικότερα οι καταθέσεις σε ΑΤΜ οφείλονται κυρίως στις επιχειρήσεις. Υπάρχουν επιχειρήσεις που συγκεντρώνουν μετρητά στα ταμεία τους (από τη φύση της δραστηριότητάς τους) και τα καταθέτουν στα ΑΤΜ των τραπεζών. Η επανεκκίνηση της οικονομίας μετά την πανδημία και γενικότερα η αύξηση του τζίρου (και λόγω των ανατιμήσεων) προκάλεσαν τεράστια αύξηση καταθέσεων από επιχειρήσεις σε ΑΤΜ, σε σημείο που μία συστημική τράπεζα επέβαλε πλαφόν. Με τον τρόπο αυτό ήθελε να αποσυμφορήσει τα ΑΤΜ των καταστημάτων, οδηγώντας τις καταθέσεις αυτές στο ταμείο για καλύτερη διαχείριση των μετρητών (κόστος και ασφάλεια) και για λόγους κανονιστικής συμμόρφωσης (προέλευση, κλπ). Η τάση αυτή, στο σύνολο της αγοράς αναμένεται να περιοριστεί λόγω των ειδικών εφαρμογών IRIS της ΔΙΑΣ για επιχειρήσεις και ιδιώτες.
Πέμπτον, ο αριθμός των ΑΤΜ μπορεί να έχει μειωθεί αλλά όχι σε τόσο μεγάλο βαθμό όπως τα καταστήματα. Το κομβικό σημείο είναι ότι καταθέσεις δέχονται κατά βάση τα ΑΤΜ που λειτουργούν εντός καταστήματος και τα κέντρα συναλλαγών που δημιουργήθηκαν από τις τράπεζες. Για παράδειγμα, το 2012, σύμφωνα με την ΕΕΤ, υπήρχαν 6.650 ΑΤΜ σε όλη την επικράτεια (4.090 εντός καταστημάτων και 2.565) εκτός καταστημάτων. Το 2017, το οποίο ελήφθη ως σύγκριση για τις αναλήψεις και τις καταθέσεις, υπήρχαν 5.505 ΑΤΜ (2.740 σε καταστήματα και 2.765 εκτός καταστημάτων). Στο α’ εξάμηνο του έτους, ο συνολικός αριθμός είναι υψηλότερος από εκείνον πέντε χρόνια πριν. Υπάρχουν 5.788 ΑΤΜ σε όλη τη χώρα, αλλά λιγότερα σε καταστήματα και περισσότερα εκτός. Συγκεκριμένα, υπάρχουν 2.323 ΑΤΜ εντός καταστημάτων και 3.359 εκτός καταστημάτων.
Έκτον, ρόλο παίζει και η γεωγραφική κατανομή των ΑΤΜ και των συναλλαγών που υποστηρίζουν. Δηλαδή είναι σημαντικό το εάν υπάρχουν ΑΤΜ που δέχονται καταθέσεις σε περιοχές όπου υπάρχουν επιχειρήσεις που καταθέτουν μετρητά (πχ διόδια). Όσο, όμως, αυξάνονται οι ηλεκτρονικές συναλλαγές, τόσο θα περιορίζεται και αυτή η ανάγκη. Η γεωγραφική κατανομή παίζει ρόλο γενικότερα στην προσβασιμότητα των πελατών των τραπεζών και των καταναλωτών στα ΑΤΜ (πχ αναλογία κέντρου Αθήνας και περιφέρειας, νησιά, κλπ).
Έβδομον, μπορεί το 97% των εγχρήματων συναλλαγών να πραγματοποιείται μέσω των ψηφιακών δικτύων των τραπεζών, αλλά μέσα σε αυτά περιλαμβάνονται και τα ΑΤΜ. Σύμφωνα με στοιχεία της ΕΚΤ, η αξία των συναλλαγών με ΑΤΜ αντιστοιχεί σχεδόν στο 6% του συνόλου (περίπου 1 τρισ. ευρώ αναμένεται το 2022 από περίπου 940 δισ. το 2021).
Όγδοον, υπάρχει η εντύπωση ότι η κατάθεση μετρητών μέσω ΑΤΜ σε τρίτο λογαριασμό δεν εντοπίζεται από το σύστημα (τραπεζικό και φορολογικό). Στην πραγματικότητα, η καταγραφή και ο εντοπισμός είναι λίγο πιο δύσκολος ειδικά στις περιπτώσεις που κάποιος κάνει ανάληψη μετρητών από το ΑΤΜ, δίνει μέρος των μετρητών σε άλλον και αυτός καταθέτει τα μετρητά στον λογαριασμό του. Όμως, τα στοιχεία των καρτών και των λογαριασμών που χρησιμοποιήθηκαν για ανάληψη και κατάθεση μετρητών σε ΑΤΜ όπως και οι κινήσεις στους τραπεζικούς λογαριασμούς και τα υπόλοιπα καταγράφονται. Όταν ξεπερνώνται κάποια όρια τότε το σύστημα ενεργοποιείται, όπως γίνεται και με τα εμβάσματα εσωτερικού ή εξωτερικού ή καταθέσεων/κινήσεων από τον γκισέ. Πιο εύκολη είναι η καταγραφή στην κατάθεση μετρητών σε τρίτο λογαριασμό κατ’ ευθείαν μέσω ΑΤΜ.
Ένατον, το μετρητό, παρά την αύξηση των ηλεκτρονικών συναλλαγών, παραμένει ακόμα το κυρίαρχο μέσο πληρωμής στην Ελλάδα, σύμφωνα με στοιχεία της ΕΚΤ (μελέτη SPACE) και της Τράπεζας της Ελλάδος. Από την έκθεση της ΕΚΤ προκύπτει ότι τα μετρητά αντιπροσωπεύουν το 80% των συνολικών συναλλαγών στην οικονομία (χέρι με χέρι και διατραπεζικά/ηλεκτρονικά) και το 62% της αξίας. Η Τράπεζα της Ελλάδος συγκρίνει την αξία των αναλήψεων μετρητών από ΑΤΜ με το σύνολο των πληρωμών με ΑΤΜ και κάρτες (χρεωστικές και πιστωτικές). Το ποσοστό αυτό κινείται ακόμα πάνω από το 50% αλλά πτωτικά Έτσι, ο λόγος μετρητά προς συναλλαγές με κάρτες και αναλήψεις από ΑΤΜ διαμορφώθηκε το 2019 στο 63% και το 2020 στο υποχώρησε στο 52% (από 85% το 2015). Το 2021 υπολογίζεται γύρω στο 51%.
Δέκατον, ρόλο παίζει και η πορεία του τουρισμού. Γενικά η αύξηση των αφίξεων και των εσόδων ενισχύει την κίνηση στα ΑΤΜ (κυρίως αναλήψεις από τουρίστες) αλλά και τις καταθέσεις από ξενοδοχεία, τουριστικά πρακτορεία, κλπ. Το 2019 υπήρξε ρεκόρ εισπράξεων και φαίνεται ότι φέτος θα καταγραφεί νέο φτάνοντας κοντά ή ξεπερνώντας τα 20 δισ., σύμφωνα με εκτιμήσεις τραπεζών και επιχειρηματιών του τουριστικού τομέα.
