ΔΕΚΑΠΕΝΤΑΥΓΟΥΣΤΟΣ: Η ΓΙΟΡΤΗ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΣΥΝΗΣ

Από τον 4ο μ.Χ. άρχιζαν να χτίζονται οι πρώτοι χριστιανικοί ναοί. Οι πρώτοι ναοί αφιερωμένοι στη Θεοτόκο είναι ο Ιερός Ναός της Εφέσου, όπου συνήλθε η Γ’ Οικουμενική Σύνοδος το 431 μ.Χ., ο Ιερός Ναός στην Κωνσταντινούπολη ιδρύθηκε από την αυτοκράτειρα Πουλχερία το 399 μ.Χ., ο Ιερός Ναός στις Βλαχέρνες της Κωνσταντινουπόλεως, ο Ιερός Ναός της Ζωοδόχου Πηγής, επίσης στην Κωνσταντινούπολη και ο Ιερός Ναός της Θεοτόκου στον κήπο της Γεθσημανής. Τον ίδιο αιώνα προς τιμήν της Παναγίας έγιναν πολλά εγκώμια και ύμνοι: Οπως ο μικρός και ο μεγάλος Παρακλητικός Κανόνας, ο Ακάθιστος Ύμνος και τα ωραιότερα τροπάρια των θεομητορικών εορτών.

Ακόμα και ο Παρθενώνας αφιερώθηκε τα πρώτα βυζαντινά χρόνια στη λατρεία της Θεοτόκου. Στον Ιερό Ναό της Παναγίας Αθηνιώτισσας, επάνω στον βράχο της Ακροπόλεως, γνωστή σε όλο το Βυζάντιο, προσευχήθηκε ο Βασίλειος Βουλγαροκτόνος για να την ευχαριστήσει για τις νίκες του κατά των εχθρών της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.

Η επίδρασή της στην τέχνη

Μεγάλη είναι η επίδρασή της λατρείας της σε όλους του κλάδους της τέχνης, είτε είναι ζωγραφική, είτε γλυπτική, είτε μουσική, είτε λογοτεχνία, έμμετρη ή πεζή. Γιατί παράλληλα με τους πατέρες της Εκκλησίας, όπως είναι ο Γρηγόριος ο Θεολόγος, ο Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός, ο Γρηγόριος Παλαμάς κ.ά. μεγάλοι συγγραφείς και ποιητές ύμνησαν την Παρθένο με θεόπνευστους στίχους.

«Ω Στρατηλάτισσα Κυρά, σ’ εσέ τα νικητήρια» ψέλνει ο Κωστής Παλαμάς, ενώ ο Παπαδιαμάντης αναλογίζεται τη Σκιαθίτισσα Παναγιά και λέει: «Η χάρη σου ξαπλώθηκε ως τα πέρατα του Ειρηνικού νησιού της Σκιάθου».

Ο Ιωάννης Πολέμης, ο Μυριβήλης, ο Δροσίνης, ο Άγγελος Σικελιανός, ο Νικηφόρος Βρεττάκος και άλλοι πολλοί ύμνησαν το αιώνιο αυτό σύμβολο αγιοσύνης και μητρικής αγάπης και πόνου.

Οι μεγαλύτεροι ζωγράφοι σε όλο τον κόσμο το έχουν απεικονίσει. Ο Λεονάρντο ντα Βίντσι, ο Ραφαήλ, ο Μιχαήλ Άγγελος και λίγο αργότερα ο Ολλανδός Ρέμπραντ, ο Φλαμανδός Ρούμπενς, ο Έλληνας Δομίνικος Θεοτοκόπουλος κ.ά. Ενώ οι λαϊκοί την απεικόνισαν σε πολλούς τύπους, όπως Βρεφοκρατούσα, Πλατυτέρα, Δεομένη κ.λπ. Η μορφή και η ζωή της αποτέλεσαν ανεξάντλητη πηγή εμπνεύσεως παραστάσεων είτε σε ψηφιδωτά, είτε σε τοιχογραφίες, είτε σε φορητές εικόνες.

Σύμβολο μητρικής αγάπης και αγνότητας, η γλυκιά μητέρα του Θεανθρώπου αποτελεί θέμα ιδιαίτερα αγαπητό από τα πρώτα χριστιανικά χρόνια έως τις μέρες μας στην Ορθόδοξη Ανατολή, αλλά και στην Καθολική Δύση.

Η Παναγιά της Τήνου

Στο κυκλαδίτικο νησί, που στη συνείδηση των Ελλήνων είναι απόλυτα ταυτισμένο με την Παναγιά του, ο εορτασμός του Δεκαπενταύγουστου αποτελεί τη λαμπρότερη γιορτή. Ο Iερός Nαός της Παναγίας της Τήνου, γνωστός επίσης και ως Παναγία Ευαγγελίστρια, συνιστά έναν από τους σημαντικότερους τόπους ιερού προσκυνήματος στη χώρα, αλλά και σε ολόκληρο τον κόσμο. Η εύρεση της Ιερής Εικόνας της Παναγίας που φυλάσσεται στον ναό συνέπεσε χρονικά με την εγκαθίδρυση του νεότερου ελληνικού κράτους. Κατά τη διάρκεια των αιώνων, η Ιερή Εικόνα συνδέθηκε με συγκλονιστικές αναφορές για πολυάριθμα θαύματα που λάμβαναν χώρα. Έτσι, η θαυματουργή αυτή εικόνα αποτέλεσε ένδειξη της λυτρωτικής παρέμβασης της Θεοτόκου και επιβεβαίωση της ύπαρξής της επί της Γης.

Κάθε χρόνο χιλιάδες προσκυνητές συρρέουν εδώ, ανηφορίζοντας με κατάνυξη προς την εκκλησία για να εκπληρώσουν το τάμα τους στη θαυματουργή εικόνα της Παναγίας. Οι πιστοί, που διανύουν την απόσταση από το λιμάνι μέχρι την είσοδο της εκκλησίας γονατιστοί, η περιφορά του επιταφίου και η μεγαλοπρεπής λιτάνευση της εικόνας σε ολόκληρη την πόλη δημιουργούν κατανυκτική ατμόσφαιρα γεμάτη θρησκευτικό δέος και συγκίνηση.

Στην Τήνο, τον Δεκαπενταύγουστο τιμώνται και τα θύματα του «Έλλη», που τορπιλίστηκε από ιταλικές δυνάμεις ανήμερα της εορτής, μέσα στο λιμάνι.

Ιερά Μονή Παναγίας Σουμελά

Θρησκευτικό έμβλημα του Ποντιακού Ελληνισμού, η Ιερά Μονή Παναγίας Σουμελά, σύμβολο των «χαμένων πατρίδων» και της ποντιακής πίστης, εορτάζεται με θρησκευτική μεγαλοπρέπεια. Η ιστορική εκκλησία, που είναι θεμελιωμένη στο χωριό Καστανιά του όρους Βερμίου, σε μια έκταση 500 στρεμμάτων που δώρισαν οι κάτοικοι που κατάγονται από τη Σάντα του Πόντου, συγκεντρώνει χιλιάδες πιστών απ’ ολόκληρη την Ελλάδα. Εκεί οι Πόντιοι κατέθεσαν όλη τους την ευλάβεια για την Παναγία, αλλά και ήταν ένας τόπος που θεραπευόταν η νοσταλγία για τους τόπους που έχασαν…

Η Θεία Λειτουργία και ο Μεγάλος Εσπερινός της Κοίμησης της Θεοτόκου τελούνται με μεγάλη ευλάβεια. Στο αποκορύφωμα της μεγάλης γιορτής, ποντιακά συγκροτήματα προσφέρουν μοναδικές στιγμές με παραδοσιακούς σκοπούς και πολύωρο γλέντι.

Το Περιβόλι της Παναγίας

Οι καλόγεροι της μοναχικής πολιτείας του Άθω ονομάζουν το Άγιον Όρος «κλήρον ίδιον της Θεοτόκου» και «περιβόλι της Παναγίας». Σε αυτό ακριβώς το γεγονός βασίζεται και το άβατο του Αγίου Όρους. «Όρος ανεπίβατον τη γυναικεία φύσει»… Σύμφωνα με τις μοναχικές παραδόσεις, η Θεοτόκος επισκέφθηκε το Όρος, όταν, πλέοντας για την Κύπρο μαζί με τον Ιωάννη τον Ευαγγελιστή για να επισκεφθούν τον Λάζαρο, αναγκάστηκαν εξαιτίας μιας μεγάλης τρικυμίας, από τις συνηθισμένες στη ΒΑ πλευρά του Άθω, να προσορμιστούν στη θέση όπου αργότερα ιδρύθηκε η Μονή των Ιβήρων.

Στην περιοχή τότε δεν υπήρχαν άλλοι οικισμοί, παρά μόνο τα ερείπια ενός ναού του Απόλλωνος. Η Παναγία, κατά την παράδοση, ενθουσιάστηκε με το μοναδικό τοπίο του Άθω και ζήτησε από τον Υιό της να της δωρίσει τη χερσόνησο. Τότε η παράδοση αναφέρει ότι ακούστηκε η φωνή του Χριστού, που αφιέρωνε αιώνια τον Άθω στην Παναγία: «Έστω ο τόπος ούτος κλήρος σος και περιβόλαιον σον και παράδεισος, έτι δε και λιμήν σωτήριος των θελόντων σωθήναι». Από τότε αφιερώθηκε το Όρος ως «κλήρος και περιβόλι της Παναγίας».

Ιερά Μονή της Παναγίας της Εικοσιφοίνισσας

Στις βόρειες πλαγιές του Παγγαίου όρους, κοντά στο χωριό Πρώτη Σερρών, δεσπόζει ένα από τα μεγαλύτερα προσκυνήματα της Μακεδονίας, η Ιερά Μονή της Παναγίας της Εικοσιφοίνισσας, που είναι γνωστή και ως Μονή της Κοσίνιτσας. Για την επωνυμία της έχουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις, από τις οποίες πιθανότερη φαίνεται εκείνη που τη σχετίζει με το «φοινικοῦν φῶς», δηλαδή το κοκκινωπό φως που εξέπεμψε το ξύλο, πάνω στο οποίο αποτυπώθηκε η μορφή της Παναγίας.

Σύμφωνα με την παράδοση, η μονή ιδρύθηκε στα μέσα του 5ου αιώνα από τον τότε επίσκοπο Φιλίππων Σώζοντα. Στην πραγματικότητα, όμως, πρώτος επίσημος κτήτοράς της θεωρείται ο Άγιος Γερμανός από την Παλαιστίνη, ένας από τους φωτιστές των Σλάβων τον 9ο αιώνα. Δεύτερος κτήτορας θεωρείται ο Οικουμενικός Πατριάρχης Διονύσιος Α’, ο οποίος συνέβαλε στην ανακαίνισή της, στο δεύτερο μισό του 15ου αιώνα. Σε όλη τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας το μοναστήρι διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στη διατήρηση και ενίσχυση του Ελληνισμού στην περιοχή. Το 1507 καταστράφηκε από τους Τούρκους και οι μοναχοί του σφαγιάστηκαν, αλλά σύντομα αναδιοργανώθηκε και ανακαινίσθηκε. Αργότερα, κατά την περίοδο των δύο παγκοσμίων πολέμων, η μονή λεηλατήθηκε επανειλημμένα από τους Βούλγαρους, οι οποίοι -μεταξύ άλλων- το έτος 1917 αφαίρεσαν σημαντικό αριθμό βυζαντινών χειρογράφων. Το 1943 καταστράφηκε από πυρκαγιά όλο το συγκρότημα εκτός από το καθολικό. Η μονή ανασυστάθηκε το 1965, όταν εγκαταστάθηκε εδώ πολυάριθμη γυναικεία αδελφότητα.

Σήμερα στον περίβολο της μονής βρίσκονται η επιβλητική εκκλησία της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, τα κελιά των μοναχών, το ηγουμενείο, το αρχονταρίκι, παρεκκλήσι αφιερωμένο στην αγία Παρασκευή, όπου αναβλύζει το αγίασμα, καθώς και μουσείο εκεί που θα βρεθούν όσοι πιστοί προσέλθουν για τον εορτασμό της Παναγίας.

Ι. Ν. Παναγίας Εκατονταπυλιανής

Στον γραφικό, κυκλαδίτικο οικισμό της Παροικιάς δεσπόζει το σπουδαιότερο μνημείο της Πάρου, η ξακουστή Παναγία η Εκατονταπυλιανή, ένα πραγματικό αριστούργημα της βυζαντινής τέχνης με ξεχωριστή ιστορία.

Ήδη από τον 16ο αιώνα έχει επικρατήσει να ονομάζεται Καταπολιανή, επειδή βρίσκεται «κατά την πόλιν», δηλαδή κοντά στην αρχαία πόλη, ή Εκατονταπυλιανή, επωνυμία που δηλώνει τη μεγαλοπρέπειά της, αλλά σχετίζεται και με τον θρύλο ότι η εκκλησία έχει 99 φανερές πύλες και μία κρυφή, που θα ανοίξει όταν η Κωνσταντινούπολη γίνει ελληνική.

Ιδρύθηκε στο πρώτο μισό του 4ου αιώνα, την εποχή του Μεγάλου Κωνσταντίνου, ως εκπλήρωση του τάματος που είχε κάνει στην Παναγία η Αγία Ελένη, όταν σταμάτησε στην Πάρο λόγω θαλασσοταραχής πηγαίνοντας στους Αγίους Τόπους. Στη θέση αυτή υπήρχε ήδη μικρός Ιερός Ναός της Κοίμησης της Θεοτόκου, όπου προσευχήθηκε η Αγία Ελένη, και είτε η ίδια ή ο γιος της, έκτισαν λίγο αργότερα τον μεγαλοπρεπή ναό. Στο κτίριο αποτυπώνεται όλη η ιστορία του νησιού από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Έχει χτιστεί επάνω σε ερείπια αρχαίου ναού και στην τοιχοποιία του έχει χρησιμοποιηθεί αρχαίο οικοδομικό υλικό.

Ι.Ν. Παναγιάς Φιδούσας

Θαυμαστή είναι η εμπειρία που ζουν οι προσκυνητές του Ιερού Ναού Κοιμήσεως της Θεοτόκου, στο χωριό Μαρκόπουλο Κεφαλονιάς. Κάθε χρόνο, κοντά στον Δεκαπενταύγουστο, φιδάκια «πλημμυρίζουν» τον ναό. Κινούνται ανάμεσα στους προσκυνητές, κρέμονται από καντήλια κι ανεβαίνουν στη θαυματουργή εικόνα της Παναγίας, που ονομάστηκε «Οφιούσα» ή «Φιδιώτισσα».

Τα φιδάκια είναι λεπτά και γκρίζα και στο βελούδινο κεφάλι τους σχηματίζεται μικρός σταυρός. Οι πιστοί πιστεύουν ότι φέρνουν τύχη και τα ακουμπούν άφοβα στους ώμους τους.

Σύμφωνα με την παράδοση, το ανεξήγητο αυτό φαινόμενο παρουσιάστηκε πρώτη φορά όταν η Μονή Παναγιάς κινδύνευσε από πειρατές. Τότε εμφανίστηκαν τα ιερά, πλέον, φίδια τρέποντας σε φυγή τους πειρατές και προστατεύοντας τη Μονή, όπου φυλασσόταν η εικόνα της Παναγίας.

Μονή Αγίου Ιωάννη Θεολόγου

Σε όλη τη Χριστιανοσύνη είναι γνωστό ότι στην Πάτμο, μέσα σε ένα σπήλαιο, ο Ιωάννης ο Θεολόγος, με τη βοήθεια του μαθητή του Πρόχορου, συνέγραψε το δυσκολότερο από εννοιολογική άποψη βιβλίο της Καινής Διαθήκης, την Αποκάλυψη. Στην Πάτμο, το νησί της Ορθοδοξίας, όπου τα πάντα περιστρέφονται γύρω από το ιστορικό Μοναστήρι της Αποκάλυψης, ο χρυσοποίκιλτος επιτάφιος περιφέρεται από τους μοναχούς στα σοκάκια του νησιού, ενώ οι καμπάνες ηχούν ασταμάτητα.

Οι Παναγιές της Καλύμνου

Στην Κάλυμνο, οι Παναγίες δίνουν το δικό τους τόνο στη μεγάλη γιορτή του καλοκαιριού. Η Παναγιά της Χώρας η Κεχαριτωμένη, η Γαλατιανή στ’ Αργινώντα, η Κυρά Ψηλή στο Βαθύ, η Παναγιά του Γλυκιού στο λιμάνι, η Παναγιά στους Βοθύνους, η Παναγιά της Τελέντου, η Παναγιά η Ψεριμιώτισσα στην Ψέριμο, η Μυρτιώτισσα, η Παναγιά η Χωστή στην Ρίνα στο Βαθύ, είναι μερικά μόνο από τα ονόματα που η πλούσια θρησκευτική παράδοση έχει προσδώσει στις Παναγιές, τις Παναγιές της Καλύμνου.

Το ελαιοτριβείο της Παναγίας με τα τσούκχουα (τον γνωστό πυρήνα των ελιών) υπήρξε η αιτία για το προσωνύμιο που δόθηκε. Στον Αργινώντα προσφέρονται λουκουμάδες και άλλοι μεζέδες, στους Βοθύνους ψήνονται ρεβίθια στους φούρνους και στην Κυρά Ψηλή μετά τον εσπερινό ακολουθεί γλέντι με μουούρι και τσαμπούνες.

Ο Επιτάφιος της Παναγίας στα νησιά

Σε ορισμένα νησιά της Ελλάδας, όπως για παράδειγμα στην Κασσιόπη της Κέρκυρας ή την Πάτμο και την Ικαρία, οι πιστοί ακολουθούν τα πρότυπα της νεκρώσιμης πομπής που συναντάμε και τη Μεγάλη Παρασκευή. Στην Κασσιόπη της Κέρκυρας στολίζουν τον επιτάφιο της Παναγίας και ακολουθούν τη λιτανεία με αναμμένα κεριά. Στην Ικαρία μάλιστα, και πιο συγκεκριμένα στον Καμαρόκαμπο, στο ξωκλήσι της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, υπάρχει ένας μικρός σε μέγεθος επιτάφιος και κάθε χρόνο την παραμονή του Δεκαπενταύγουστου ο ψάλτης τον παίρνει στους ώμους του, για να τον μεταφέρει στην εκκλησία της Αγίας Τριάδας.

Εκεί ξεκινούν να χτυπούν οι καμπάνες και γυναίκες κάθε ηλικίας τον στολίζουν με λεβάντες και γαρύφαλλα ψάλλοντας προσευχές, μέχρι τα ξημερώματα. Μόλις χαράξει οι καμπάνες χτυπούν καλώντας τους πιστούς να προσέλθουν με αναμμένα κεριά, όπου ξεκινά μια μεγάλη πομπή με προορισμό και πάλι τον Καμαρόκαμπο.

Παναγία Κορμποβίτισσα

Η εικόνα της Παναγίας της Κορμποβιττίσης φυλάσσεται με ευλάβεια στην ομώνυμη γυναικεία Μονή, η οποία βρίσκεται στις νότιες υπώρειες των Χασίων, κοντά στα Τρίκαλα. Η Μονή Κορμπόβου καθημερινά ζει τα θαύματα της Θεοτόκου και τις ευχαριστίες των πιστών, που με πίστη επικαλούνται την Κορμποβίτισσα Θεοτόκο. Το Μοναστήρι ανήκει στην Ιερά Μητρόπολη Τρίκκης και Σταγών.